Hát Bài chòi – Một giá trị nghệ thuật dân gian ở Hội An – Quảng Nam

BAI CHOI SINGING – A FOLK ART VALUE IN HOI AN – QUANG NAM

Tác giả bài viết: HOÀNG ĐÌNH PHƯƠNG
(Trường Đại học Sư phạm – Đại học Đà Nẵng)

TÓM TẮT

Hát Bài chòi truyền thống lịch sử ở Hội An là hình thức diễn xướng dân gian mang đậm văn hóa truyền thống âm nhạc dân gian xứ Quảng mà thời nay vẫn còn được gìn giữ và hoạt động và sinh hoạt rất sôi sục trên vùng đất thuần hậu này. Đây hoàn toàn có thể xem như hình thức sân khấu âm nhạc lớn ở mô hình âm nhạc dân gian, có giá trị riêng về mặt âm nhạc học. Hát Bài chòi là mô hình hoạt động và sinh hoạt vui chơi tầm trung nhưng tiềm ẩn giá trị nhân văn cao quý, có vai trò kết nối hội đồng, tạo nên mối quan hệ đồng cảm và đặc biệt quan trọng là có ý nghĩa giáo dục thâm thúy. Ngày nay, trong thời hội nhập kinh tế tài chính Open, giao lưu văn hóa truyền thống, Hát Bài chòi còn mang trong mình thiên chức tiếp thị giá trị truyền thống lịch sử của quốc gia để bè bạn, hành khách quốc tế hiểu hơn về nét đẹp riêng của văn hóa truyền thống, con người và quốc gia Nước Ta .

Từ khóa: Hát Bài chòi; một giá trị; nghệ thuật; dân gian; ở Hội An; Quảng Nam.

ABSTRACT

Traditional Bai Choi singing in Hoi An is a traditional folk form of singing and performance brimming with Quang region’s folk music culture which is still preserved as a very lively activity in this warm-hearted land. This type of music can be condidered as a great form of theatre music that belongs to folk music with its own musicological values. Bai Choi singing is a kind of popular recreational activity which contains lofty human values, functions as a community link, creates sympathetic relationships, especially features profound educational significance. Today, in the open-door time of economic integration and cultural exchange, Bai Choi singing also has as its mission to introduce the country’s traditional values to friends and international visitors, bringing them a better insight into distinctive beautiful features of the culture, people and country of Viet Nam. Key words : Bai Choi singing ; a value ; art ; folk ; in Hoi An ; Quang Nam .

x
x x

1. Đặt vấn đề

Hội An là đô thị cổ của xứ Quảng một thời, nơi đây đã từng là cửa ngõ giao thương mua bán kinh doanh sầm uất giữa những nước như : Ý, Tây Ban Nha, Nhật Bản, Trung Quốc … với người Việt xưa. Đã từng mang danh như Faifo, Hải Phố, Hoài Phố, đô thị cổ Hội An của tỉnh Quảng Nam vốn là một thành phố cảng lớn của vương quốc Champa trên vùng đất Amavarati từ thế kỷ thứ II đến thế kỷ XV. Ngày 4/12/1999, Hội An được UNESCO công nhận là di sản văn hoá quốc tế, nơi đây được ví như kho lưu trữ bảo tàng sống còn bảo lưu những giá trị văn hóa truyền thống cổ xưa như : mạng lưới hệ thống kiến trúc đô thị cổ, chùa chiền của người Hoa người Nhật, những giá trị văn hóa truyền thống ý thức rất độc lạ còn khá nguyên vẹn được gìn giữ bền chắc trong đời sống cộng đồng cư dân .
Bài chòi – một game show vui chơi, một yếu tố niềm tin gắn liền trong đời sống hội đồng, một giá trị âm nhạc được người dân Hội An gìn giữ, phát huy tích cực và sống sót cho đến thời nay .
Hát Bài chòi là mô hình diễn xướng dân gian xuất hiện hầu khắp những tỉnh Trung Trung bộ và Nam Trung bộ ( từ Trị Thiên cho đến Ninh Thuận và Bình Thuận ). Khác với những tỉnh khác có mô hình diễn xướng dân gian này, Hát Bài chòi ở Hội An – Quảng Nam có những nét riêng, độc lạ, mang đậm yếu tố văn hóa truyền thống truyền thống lịch sử của người dân xứ Quảng .
Cho đến nay, chưa ai xác lập đúng chuẩn mô hình diễn xướng dân gian Hát Bài chòi trên vùng đất Quảng Nam Open từ khi nào, đến từ đâu. Nhưng thiết nghĩ, cũng như những mô hình văn hóa truyền thống âm nhạc dân gian khác, Hát Bài chòi cũng không tránh khỏi sự giao thoa, tiếp biến … lẫn nhau giữa những vùng – miền lân cận, nhất là có sự tương đương về lối sống văn hóa truyền thống hội đồng .
Hát Bài chòi là mô hình văn hóa truyền thống diễn xướng dân gian, mang đậm chất sân khấu nhỏ đầy tính ngẫu hứng. Chính vì những yếu tố đó, Hát Bài chòi ở Hội An cũng đã biểu lộ phong phú, độc lạ những lối hát, làn điệu, đặc thù hài vui nhộn, thâm thúy … trong cách diễn, cách xướng. Ngày nay, Bài chòi đã theo dòng lịch sử dân tộc tăng trưởng lên thành Sân khấu dân ca kịch Bài chòi, điều đó cho thấy game show dân gian này không riêng gì dừng lại ở mô hình diễn xướng dân gian mà đã chuyển lên mô hình âm nhạc chuyên nghiệp lớn hơn về qui mô, giàu hơn về những giá trị âm nhạc .
Trong khoanh vùng phạm vi bài viết muốn đề cập, tôi chỉ đi vào ( và dừng lại ) mấy yếu tố có trong Hát Bài chòi truyền thống lịch sử Hội An – Quảng Nam còn đang được gìn giữ, bảo lưu và phát huy cho đến ngày này .

2. Giải quyết vấn đề

     2.1. Cách thức tổ chức, không gian diễn xướng, thời gian diễn xướng và chủ thể văn hóa

     * Cách thức tổ chức

Việc lập chòi để chơi cũng có nhiều cách và mỗi địa phương tổ chức triển khai dựng chòi cũng có không ít khác nhau. Ở Hội An – Quảng Nam, người ta dựng chòi theo hình chữ nhật. Hai cạnh dài, mỗi bên dựng 4 chòi đương đầu nhau. Chính giữa là một chòi ngắn gọi là chòi TW, bên cạnh là một cái rạp nhỏ phía trong có kê một bộ phản ( ván ). Bên cạnh bộ phản là hai trống chầu, trước trống chầu là một cái bảng trên có đặt khay tiền và những lá cờ hiệu. Chính giữa hình chữ nhật của sân chơi là vị trí của anh Hiệu đứng diễn xuất, bên cạnh là vị trí của ban nhạc. Sát cạnh anh Hiệu người ta trồng một cây tre có khoét lỗ hổng hoặc treo vào đó cái ống để đựng thẻ bài .
Chòi được làm bằng tranh, tre, nứa, lá. Ba mặt sau bịt kín chỉ còn lại mặt trước. Chòi rộng khoảng chừng 4 đến 5 mét vuông, trong chòi có cái mỏ bằng tre để khi trúng con cờ người chơi gõ vào cái mỏ đó để báo hiệu cho ban tổ chức triển khai biết, người chạy cờ đến đưa lá cờ vàng .

     * Không gian diễn xướng

Hát Bài chòi thường được tổ chức triển khai trên một sân rộng ngoài trời. Ở Hội An, sân chơi Bài chòi diễn ra hằng đêm giữa lòng phố cổ, bên cạnh là dòng sông Hoài .

     * Thời gian diễn xướng

Hát Bài chòi ở Hội An thường được diễn ra lúc 19 h hằng đêm .

     * Chủ thể văn hóa

Người diễn là những nghệ nhân sinh sống ở Hội An .
Người chơi là người dân và hành khách .

     2.2. Thể thức cuộc chơi

Khác với lối Hò bài thai ( hay Đố thai, Hô thai ) ở Huế, Treo cửu nhơn ở Nam Trung bộ ( là người chơi phải đoán con bài người hô trong phạm vi ba lần, nếu không đúng người chơi phải thua ba đồng, nếu đoán trúng người hô phải trả cho người chơi mười đồng … người hô mở màn bằng À … và sau đó là hô một câu lục bát, nội dung chứa đầy yếu tố đánh đố người chơi ), ở Hát Bài chòi Hội An, trước khi khởi đầu, người chơi phải mua một bản bài có dán 3 lá bài. Riêng người hát ( hay hô ) – gọi là anh Hiệu, giữ nguyên cả một bộ bài .
Khi mọi người đã yên vị, anh mở màn rút từng lá bài và lên giọng hô. Thế là game show khởi đầu. Thí dụ như khi rút ra lá bài “ nhứt trò ” ( có hình một người học trò ) thì anh cất tiếng ngâm nga câu thơ lục bát như sau :
Đi đâu cắp sách đi hoài
Cử nhân chẳng thấy tú tài cũng không
Ai có lá bài này thì đánh vào chiếc mõ treo trong chòi hoặc hô lên và đưa tấm bản bài lên vẫy vẫy, người đưa cờ đem lá “ nhứt trò ” và kèm theo lá cờ nhỏ ( màu vàng ) đến giao cho người có con cờ được hô đó để trở thành một đôi. Chòi nào có được ba đôi trước thì chòi đó hô to “ tới ”, lúc đó ván bài được dừng lại và phát thưởng cho người thắng cuộc .

     2.3. Bộ bài

Bộ bài để đánh bài chòi là bộ bài trùng ( Quảng Nam ) hay bài tới ( Thừa Thiên – Huế ). Bộ bài này rất gần với bộ bài tổ tôm hoặc bài tam cúc miền Bắc ( nhưng không phải bài tổ tôm hoặc tam cúc ). Điều này dễ hiểu vì trên con đường Nam tiến, cha ông ta đã mang theo cả game show quê cũ nhưng tổ tôm vốn là game show mang tính bác học, không tương thích với đời sống “ đầu sóng ngọn gió ” nơi đất khách quê người. Do đó, nhân dân ta ngày ấy đã dân gian hóa game show này. Họ đã nghĩ ra một cách chơi đơn thuần hơn và họ đã chuyển bộ bài tổ tôm thành bộ bài trùng, bộ bài tới chơi như bài tam cúc đổi những tên gọi nặng âm Hán – Việt như Bát Sách, Nhị Sách, Cửu Vạn … thành những tên thuần Việt như ông ầm, lá liễu, ngủ trưa, ba gà, đỏ mỏ … để dễ nhớ, dễ gọi. Với cách gọi thông tục, với cách chơi đơn thuần, game show đã được nhiều người hưởng ứng tham gia. Tính chất đại trà phổ thông hóa, tầm trung hóa của game show khiến nó có sức thông dụng thoáng đãng trong quần chúng nhân dân .
Những con bài được in trên loại giấy dó mỏng mảnh, thô và dán lên trên một lớp bìa rồi phủ lên một lớp điệp. Mặt sau con bài được quét lên một lớp phẩm màu xanh, đỏ để tạo thêm phần hình thức .
Sự mộc mạc, đơn thuần của hình thức con bài kéo theo tên gọi của nó cũng có phần dân dã, thân mật hơn với đời sống thường ngày nơi “ vườn làng ngõ xóm ” ấy, như : Thằng Móc, Thằng Quăn, Bảy Dày, Bảy Sưa, Ngủ Trưa, Ngủ Trợt, Ngủ Dụm … Tên gọi những con bài có tính vui nhộn, châm biếm, dễ dãi, tinh nghịch, tiếng Nôm pha tiếng Hán, khi gọi thế này khi gọi thế khác. Có khi một con bài nhưng lại được gọi với những tên gọi khác nhau như : con Bạch Huê khi gọi một cách dân dã là Lá Liễu, khi gọi một cách thô tục là con L … ; con Nhứt Trò có khi gọi bằng tên Nhứt Nọc, khi thì gọi con Nọc Thược, khi thì gọi con Học Trò ; con Nhì Bánh khi thì gọi con Bánh Hai, khi thì gọi con Tráng Hai …
Ba mươi con bài được xếp thành 3 pho : Pho Văn, Pho Vạn, Pho Sách. Mỗi pho có 9 con ( 9 x 3 = 27 ) ; 3 con còn lại xếp thành 3 cặp yêu : cặp ông ầm, cặp thái tử, cặp bạch tuyết .
– Pho Văn : Chín Gối, Tráng Hai ( Nhì Bánh ), Ba Bụng, Tứ Tượng, Ngũ Rún ( Ngũ Rốn ), Sáu Miểng ( Sáu Ghe ), Bảy Liễu ( Bảy Dây ), Tám Miểng, Chín Cu ( Chín Gan ), Ông Ầm .
– Pho Vạn : Nhứt Trò ( Học Trò ), Nhì Bí, Tam Quăng, Tứ Móc ( Tứ Gióng ), Ngũ Trợt, Lục Trạng ( Lục Chạng ), Thất Vung, Bát Bồng, Cửu Chùa, Bạch Huê .
– Pho Sách : Nhứt Ngọc ( Ngọc Thược, Yêu Nọc ), Nhì Nghèo, Ba Gà, Tứ Cẳng ( Tứ Sách ), Ngũ Trưa ( Ngũ Dụm ), Sáu Bường ( Sáu Hột ), Bảy Thưa ( Bảy Hột ), Tám Dây ( Tám Hột ), Cửu Điều, Thái Tử .

     2.4. Lời ca

Bài chòi là một hình thức hoạt động và sinh hoạt văn hóa truyền thống văn nghệ dân gian rất độc lạ. Văn bản lời ca bài chòi là một mô hình văn học dân gian đa phần mang tính diễn đạt. Do đó, khảo sát bài chòi đứng trên bình diện văn học, tất cả chúng ta cần đi sâu nghiên cứu và điều tra phần nội dung và đặc thù thi pháp của lời ca bài chòi .

     2.4.1. Đặc điểm thi pháp

Lời ca là yếu tố cơ bản trong dân ca bài chòi. Lúc đầu, lời ca sinh ra nhằm mục đích phân phối nhu yếu đi dạo vui chơi tại chỗ, nâng đỡ game show, tạo sắc thái văn nghệ nhằm mục đích hấp dẫn người mộ điệu. Mặt khác, lời ca được anh ( chị ) hiệu hát lên cũng tác động ảnh hưởng đến người chơi nhằm mục đích mục tiêu gợi nghĩ, gợi tả, dẫn dắt tư duy người chơi tưởng tượng đến hình ảnh một con bài sắp ra .
Dần dần, do đời sống tăng trưởng, nhu yếu văn hóa truyền thống văn nghệ trên vùng đất mới cũng tăng trưởng. Vì thế, người chơi mong ước nghe được những lời ca dài hơn, mang ý nghĩa thâm thúy, phản ánh những yếu tố phong phú và đa dạng, phong phú hơn của đời sống. Những yếu tố của hiện thực xã hội được đề cập như đấu tranh giai cấp, đấu tranh chống lễ giáo phong kiến, phê phán thói hư tật xấu của người đời, đề cao nhân nghĩa ; đồng thời ca tụng lao động, ca tụng tình yêu lứa đôi, ca tụng quê nhà quốc gia đã trở thành đề tài quen thuộc của lời ca bài chòi. Hơn nữa, lời ca bài chòi cũng cần phản ánh tâm ý con người với những trạng thái hỷ, nộ, ái, ố, ai, lạc, dục … làm cho lời ca dài thêm mới hoàn toàn có thể chuyển tải hết được sự đa dạng chủng loại phong phú, đa sắc thái do đời sống mang lại .
Gà tơ xào với mướp già
Vợ hai mươi tuổi, chồng đà sáu mươi
Ra đường chúng bạn chê cười
Rằng hai ông cháu kết đôi vợ chồng
Đêm nằm tưởng cái gối bông
Giật mình gối phải râu chồng nằm bên
( Con bài Chín gối )

     2.4.2. Thể thơ

1 ) Thể lục bát : Lục bát là thể thơ phổ cập nhất trong lời ca bài chòi, một câu sáu chữ, một câu tám chữ .
Lục bát biến thể : là có sự đổi khác số từ ở những dòng 6 hoặc 8. Biến thể câu lục, biến thể câu bát, hoặc biến thể chung :
– Biến thể câu lục
Chú giỏi sao chú chẳng đi thi
Cứ ăn xó nhà bếp ngủ thì chuồng trâu
Trạng không xứng trạng tui ( tôi ) có hầu cũng uổng công
( Con bài Lục trạng )
– Biến thể câu bát
Đói lòng ăn hột ( hạt ) Chà Là
Vui cười với năm sáu chú bạn, sầu riêng ta một mình
( Con bài Chín hột )
– Hoặc biến thể chung
Nồi tròn thì úp vung tròn
Nồi méo thì úp vung méo
Bạn ở là sao cho khôn cho khéo
Vung méo úp nồi tròn
( Con bài Thất vung )

     2) Song thất lục bát: Theo nhạc sĩ Hoàng Lê: “Thơ song thất lục bát rất khó hát bài chòi…”1. Khó chứ không phải không hát được, vì nó luôn bị tình trạng rời rạc, khó logic của hai câu thất với những thể thơ khác hoặc ghép nối nhiều thể song thất lục bát lại với nhau trong cấu trúc một motip âm nhạc liên hoàn ở phần giai điệu. Do điệu hát vừa vào nhịp êm ả ở hai câu thơ lục bát, bỗng tiếp theo gặp ngay sự thay đổi tiết tấu, cao độ và vị trí của thanh điệu chủ ở hai câu song thất vì phải theo sự thay đổi của tiết thơ. Rồi cứ như thế đoạn hát bị lặp lại giống nhau nghe rất nhàm tai.

Tuy hát bài chòi khó so với những đoạn thơ dài, nhưng thể thơ tuy nhiên thất lục bát rất cần cho những chỗ chuyển điệu .
3 ) Các thể thơ khác : Bên cạnh những thể thơ trên, hát bài chòi còn có thơ năm chữ, bốn chữ … tuy nhiên, những sáng tác cho những thể thơ này không nhiều. Những bài thơ thường thì trong khoảng chừng 3, 4, 5 dòng hoặc nhiều hơn nữa, và không câu nệ số tiếng trong mỗi dòng. Sự hiệp vần của những thể thơ khá tự do, không nhất thiết phải hiệp vần bằng trắc như ở thể lục bát. Đặc trưng lời của thể thơ này là miễn sao những câu hiệp vần với nhau trong một chỉnh thể để tăng trưởng được nhạc tính của làn điệu

     2.5. Làn điệu

     Làn điệu là yếu tố cơ bản trong cấu trúc của chỉnh thể dân ca có tính ổn định và bền vững, đóng vai trò chủ đạo trong việc tổ chức, chi phối, điều tiết lời thơ và diễn xướng. Thuật ngữ làn điệu được sử dụng để nghiên cứu âm nhạc truyền thống nhất là dân ca.

Đối với Hát Bài chòi ở Hội An, những làn điệu được sử dụng như : Cổ bản, Xuân nữ, nói lối và vay mượn những làn điệu lý để ghép lời mới có nội dung tương thích với con cờ muốn hô .

__________
1 Trích: Hoàng Lê (2001), Lịch sử ca kịch và âm nhạc bài chòi, Sở VHTT Bình Định.

     2.5.1. Làn điệu Cổ bản

Trong Hát Bài chòi truyền thống lịch sử ở Hội An, làn điệu Cổ bản được sử dụng khi mới đầu vào cuộc chơi bài chòi để trình làng sơ lược tổng thể những con bài trong bộ bài tỳ, nhiều lúc cũng được sử dụng chen vào những câu hô với điệu Xuân nữ .
Điệu Cổ bản được sử dụng không nhiều trong Hát Bài chòi truyền thống cuội nguồn ở Hội An, nhịp điệu hơi nhanh hơn so với điệu Xuân nữ và những làn điệu Lý. Âm nhạc vui tươi, trong sáng, tiết tấu đảo phách nhiều, đặc thù giai điệu pha chút tinh nghịch, trẻ khỏe. Pha trộn điệu Cổ bản vào cách hô sẽ làm cho không khí game show sôi sục hơn, rộn ràng hơn, xóa tan sự nhàm chán của điệu Xuân nữ với tỷ lệ sử dụng nhiều trong buổi diễn bài chòi .

     2.5.2. Nói lối

Nói lối được sử dụng xen lẫn vào giữa những làn điệu nhằm mục đích bộc lộ sắc tố diễn kịch trong game show, đồng thời giảm bớt sự nhàm chán khi một làn điệu được lê dài bộc lộ toàn vẹn ý nghĩa của nội dung văn học con bài .

     2.5.3. Điệu Xuân nữ

Làn điệu Xuân nữ được sử dụng nhiều nhất, và là làn điệu chủ yếu giữ vai trò làm nòng cốt trong suốt game show Bài chòi truyền thống cuội nguồn ở Hội An – Quảng Nam. Điệu Xuân nữ thường sử dụng thể thơ lục bát, tuy nhiên thất lục bát hoặc lục bát biến thể … trong phần lời ca, khúc hát dài hay ngắn là tùy thuộc vào nội dung lời ca nói về con bài đó, nếu như lê dài thì gồm có nhiều thể thơ tiếp nối đuôi nhau nhau cho đến khi điểm thị con bài đó. Âm nhạc được thực thi với nhịp độ đều, vận tốc ít đổi khác, giai điệu uyển chuyển, mềm mịn và mượt mà, luyến láy nhiều với những âm rung tạo cảm hứng rất độc lạ, làm cho người chơi thấm thía những dòng xúc cảm giai điệu dân gian đến cuối game show .
Tiết tấu đảo phách là yếu tố đặc trưng của điệu Xuân nữ, tạo sự lơ lửng, chênh vênh trong giai điệu, điều này muốn nói lên yếu tố tinh nghịch, vui vẻ của game show mặc dầu đây là làn điệu mềm mại và mượt mà, sâu lắng, trữ tình .
Điệu Xuân nữ tha thiết, trữ tình thích hợp với lối tự sự giãi bày tâm trạng, lối đan ghép vật liệu đem lại giọng điệu mới, tạo nên sự điều hòa đặc thù u buồn, mềm mại và mượt mà, bên cạnh đặc thù rắn rỏi, tươi mát .

     2.5.4. Thể “Lý” được sử dụng trong Bài chòi Hội An

Cũng giống như điệu Cổ bản, làn điệu Lý cũng được sử dụng không nhiều trong Hát Bài chòi truyền thống lịch sử ở Hội An. Vai trò của Lý là tô thêm sắc tố của game show, cuộc diễn Bài chòi. Lý góp thêm phần tăng thêm yếu tố dân gian trong cuộc hoạt động và sinh hoạt đi dạo hội đồng Bài chòi. Khác với làn điệu Xuân nữ, Lý được hát với thể thơ tự do 6, 7, 9 chữ hoặc nhiều hơn nữa .
Làn điệu Lý sử dụng trong Bài chòi Hội An đôi lúc lấy nguyên cả bài Lý nào đó ( hầu hết thuộc vùng dân ca Liên khu V ) thay lời mới vào để nói về nội dung còn bài. Giai điệu của làn điệu Lý mềm mịn và mượt mà, uyển chuyển, man mác nỗi buồn đặc hữu của dân ca Liên khu V. Tuy vậy, khi được vận dụng vào trong chơi Bài chòi nó được nâng lên với nhịp độ nhanh hơn, biểu lộ ý thức đi dạo, rộn ràng và hòa nhịp chung với nhịp độ game show, cuộc diễn với giai điệu Xuân nữ, Cổ bản, …
2.6. Giá trị thẩm mỹ và nghệ thuật

     2.6.1. Giá trị nội dung lời ca

Sinh hoạt Hát Bài chòi không những là một hình thức vui chơi dân gian đơn thuần, mà nó còn là một hoạt động và sinh hoạt mang tính giáo dục thâm thúy. Lời ca được viết trong Hát Bài chòi như một triết lý chứa một giá trị nhân văn cao quý, nó mang những giá trị văn hóa truyền thống ý thức đầy ý nghĩa, một giáo lý nhân văn thâm thúy mà cần phải dữ gìn và bảo vệ, gìn giữ .

     * Tính nhân văn

Thứ nhất, trải qua nội dung của những câu Thai ta hoàn toàn có thể tìm thấy trong đó sự ca tụng tình phụ mẫu, tình thầy trò, theo những chuẩn mực đạo đức truyền thống cuội nguồn của dân tộc bản địa .
Thứ hai, ca tụng tình cảm phu thê. Tình yêu luôn là đề tài muôn thuở, nó chiếm một phần không nhỏ trong tâm hồn của mỗi người. Có khi nó sẽ làm thăng hoa một cảm hứng và có khi nó để lại một khoảng chừng lặng buồn trong tâm hồn của tất cả chúng ta. Trong Bài chòi cũng như thế, những câu hát về tình yêu chiếm một vị trí không nhỏ, đặc biệt quan trọng là ca tụng về sự thủy chung, gắn bó san sẻ những niềm vui, nỗi buồn, sự ngang trái của cuộc sống .
Thứ ba, ca tụng những đức tính tốt đẹp của con người đó là lòng hiếu nghĩa, lòng nhân ái, sự bao dung, san sẻ, cái tâm trong sáng và những giá trị đạo đức truyền thống lịch sử của dân tộc bản địa .
Nhìn chung, trên đây là những điều cơ bản biểu lộ tính nhân văn trong Bài chòi. Tuy được biểu lộ ở nhiều góc nhìn, nhiều cung bậc khác nhau nhưng toàn bộ đã nói lên được tính nhân văn thâm thúy trong Bài chòi. Thế nhưng, để tạo ra sự đặc trưng của Bài chòi không chỉ có tính nhân văn mà ta cần phải nói đến tính giáo dục trong nó .

     * Tính giáo dục

Tính giáo dục trong Bài chòi được biểu lộ ở nội dung của những câu Thai với nhiều góc nhìn khác nhau, đó là sự giáo dục về đạo đức, về nhân cách sống, về tình yêu quê nhà quốc gia, hướng con người đến những giá trị, những chuẩn mực đạo đức cao đẹp hơn .
Thứ nhất, giáo dục về tình yêu quê nhà, quốc gia. Tình yêu quê nhà quốc gia luôn là nguồn cảm hứng can đảm và mạnh mẽ nhất trong sáng tạo thẩm mỹ và nghệ thuật. Ta hoàn toàn có thể tìm thấy sự hiện hữu của nó từ những câu ca mộc mạc, quê mùa đậm chất dân dã đến những lời ca mang phong thái đương đại. Đối với Bài chòi cũng vậy, tình yêu quê nhà được khắc hoạ khá thâm thúy trong những câu ca đó là lòng tự hào về quê nhà, sự gởi gắm tình cảm về chốn thôn quê dân dã nơi mình đã chào đời. Đặc biệt, đó là những lời nhắn nhủ, mỗi người phải biết hướng về cội nguồn, về nơi ta sinh ra và về nơi đã cho ta những điều niềm hạnh phúc trong đời …
Thứ hai, trải qua việc phê phán những tệ nạn xã hội từ đó hướng con người tránh xa nó. Đó hoàn toàn có thể là phê phán những con người bạc tình vô ơn ; hay là phê phán sự vơ vét, bóc lột của bọn quan lại, cường hào, của những kẻ giàu so với người nghèo .
Thứ ba, trải qua việc phê phán những hủ tục lỗi thời để từ đó hướng con người đến một xã hội văn minh hơn như phê phán tục bói toán .
Ví dụ lời ca sau :
Tướng cô là cọp cái rừng xanh
Còn tôi phận con chuột nhắt sánh sao cho bằng
Số cô là số sát chồng
v.v … .
Tóm lại, có những giai điệu lời ca làm ta rung động, có những giai điệu lời ca để lại một khoảng chừng lặng nào đó trong lòng tất cả chúng ta và cũng có những giai điệu lời ca đem đến cho ta sự hiểu biết về một vùng đất, về con người nơi đó. Bài chòi cũng vậy, đây là một mô hình đặc trưng của người Nam Trung bộ nói chung và xứ Quảng nói riêng. Nội dung của những câu Thai đã cho ta hiểu được tính cách của con người nơi đây chân chất, ngay thật, nhân ái chan hoà. Tuy nhiên, điều đặc trưng nhất trong mỗi câu Thai là tính nhân văn và tính giáo dục thâm thúy .
Chính bởi đặc trưng trên đã làm nên sự độc lạ trong Bài chòi. Có lẽ do đó mà sau những giai điệu lời ca ấy đã cho ta một khoảnh khắc để trở về với những giá trị truyền thống lịch sử của dân tộc bản địa. Tuy quê kiểng mà dễ đi vào lòng người, tuy mộc mạc, dân dã nhưng thấm đượm tính nhân văn. Đến với Bài chòi, ta như đến với một phần đời sống tâm hồn của người dân nơi đây .
Sự cấu thành rất logic giữa những thể thơ đã làm nên một chỉnh thể văn học có tính thống nhất cao. Sự phong phú những thể thơ kéo theo nhiều mẫu mã về làn điệu, làm cho mô hình hoạt động và sinh hoạt sân khấu dân gian Hát Bài chòi truyền thống lịch sử ở Hội An trở nên triển khai xong cả về giá trị nội dung lẫn giá trị nghệ thuật và thẩm mỹ .
Mặc dầu lời văn được đổi khác cho tương thích với ngữ cảnh, yếu tố phong phú tránh sự nhàm chán trong giá trị văn học, ngôn từ, ngôn từ giọng nói địa phương hòa lộn trong phần lời ca rất nhiều, … thế nhưng qua đó, tất cả chúng ta vẫn nhận ra được giá trị nhân văn, ý nghĩa thâm thúy tiềm ẩn trong lời văn qua từng con bài, qua từng giai điệu .

     2.6.2. Giá trị nghệ thuật âm nhạc

Hát Bài chòi là một phương pháp diễn xướng mang tính dân gian cao, với một mạng lưới hệ thống phong phú và đa dạng những làn điệu được tích hợp đan xen lẫn nhau, đã thiết kế xây dựng thành một vở diễn hoàn hảo, có giá trị thẩm mỹ và nghệ thuật khá rõ nét. Nói lối xen kẽ trong những lối hát .
Tổng hợp và kết nối rất độc lạ những làn điệu, nói lối từ những mảng âm nhạc khác nhau như những làn điệu có nguồn gốc trong âm nhạc dân gian, những điệu Lý có nguồn gốc trong dân ca Liên khu V ( hay còn gọi là Dân ca dân nhạc ) đã làm cho âm nhạc Hát Bài chòi truyền thống lịch sử ở Hội An – Quảng Nam phong phú và phong phú hơn .
Hát Bài chòi là một thẩm mỹ và nghệ thuật diễn xướng đã nâng tính sôi sục, mê hoặc cho một hình thức thẩm mỹ và nghệ thuật dân gian. Và điều này chính là diện mạo và đặc tính của thẩm mỹ và nghệ thuật dân gian, tính “ dân gian ” được nổi rõ bởi yếu tố trên .
Có thể Tóm lại rằng : Hát Bài chòi là một game show dân gian mang đậm đặc tính sôi sục, kịch tính, vui nhộn vừa là một màn diễn mang giá trị nghệ thuật và thẩm mỹ diễn xướng cao, vừa là một tác phẩm có lời ca mang một giá trị nhân văn thâm thúy .
* So với những địa phương khác có mô hình âm nhạc dân gian Hát Bài chòi, thì Hát Bài chòi ở Hội An có nét riêng, biểu lộ đặc trưng về âm nhạc và văn hóa truyền thống nơi đây : từ tính dí dỏm, vui nhộn trong cách diễn xuất cho đến những làn điệu, giai điệu được sử dụng trong trong thẩm mỹ và nghệ thuật này .
Nhiều tác giả đã nói đến cái nôi của Hát Bài chòi là quê nhà Tỉnh Bình Định, điều này cũng chưa xác lập rõ nhưng thiết nghĩ, cho dầu sinh ra khi nào, ở đâu … mô hình âm nhạc vui chơi này vẫn có một nét riêng khi xuất hiện trên một địa phương, hay vùng miền nhất định. Bởi vì, đã nói đến dân gian thì phải có tính “ dị bản ”, “ dị bản ” sao cho tương thích với văn hóa truyền thống vùng miền, ngôn từ địa phương, phong tục nơi đó. Hát Bài chòi là mô hình âm nhạc dân gian có tính phát minh sáng tạo cao, chính thế cho nên, việc biến hóa những giai điệu có cùng tên một làn điệu ( giống như những nơi khác thường dùng ) sao cho mang nét âm nhạc đặc trưng của vùng đất, con người nơi đó là điều không tránh khỏi .
Với vai trò người nghe và khám phá về âm nhạc dân gian, chúng tôi có cảm nhận như sau : Ví dụ như làn điệu Xuân nữ, so với lối hát Xuân nữ ở quê nhà Tỉnh Bình Định, thì ở Hội An, làn điệu Xuân nữ hát chậm hơn, mềm mịn và mượt mà hơn, đầy biểu cảm nhạc tính hơn, …
Chính vì thế, từ lối hát của của một game show vui chơi tầm trung, Hát Bài chòi đã tăng trưởng lên thành sân khấu Dân ca kịch bài chòi trong đó âm nhạc đóng vai trò chủ yếu. Đã có một thời mô hình sân khấu Dân ca kịch bài chòi ( thường gọi là Dân ca kịch Liên khu V, mà đơn cử là Quảng Nam và TP. Đà Nẵng ) tăng trưởng và thông dụng rực rỡ tỏa nắng, cũng chính nhờ sự giàu sang về nhạc tính trong giai điệu, làn điệu âm nhạc Hát Bài chòi ở Hội An nói riêng và Quảng Nam – Đà Nẵng nói chung .

3. Kết luận

     Có vai trò như một phong cách ở loại hình diễn xướng thuộc sân khấu dân gian, Hát Bài chòi đã để lại một dấu ấn tiêu biểu cho phong cách nghệ thuật dân gian, góp phần làm rạng rỡ thêm những mảng khối màu sắc về bức tranh âm nhạc dân gian Việt Nam, làm cho
bức tranh ấy trở nên giàu sức sống, độc đáo, đa dạng và lộng lẫy hơn.

Ý nghĩa đi dạo thư giãn giải trí là mục tiêu chính trong màn diễn xướng Hát Bài chòi, ngoài những còn có những vai trò thực tiễn khác mà thời đại ngày này cần được chăm sóc và phát huy hơn nữa như : củng cố hội đồng, giáo dục tư tưởng, đạo đức, phản ánh phong phú những nhân tình thế thái trong đời sống đời thường, …
Yếu tố văn hoá, đi dạo vui chơi hoà trộn trong màn diễn xướng đã để lại một giá trị nghệ thuật và thẩm mỹ âm nhạc một cách đặc hữu chỉ có ở Hát Bài chòi. Và chúng tôi cũng hoàn toàn có thể nói rằng, sắc tố âm nhạc chủ yếu trong màn diễn xướng Hát Bài chòi là vui mắt, cổ động, vui nhộn, giàu tính kịch …
Chính vì Hát Bài chòi là một hình thức hoạt động và sinh hoạt văn hóa truyền thống có ý nghĩa thâm thúy, một mô hình diễn xướng có giá trị đích thực về âm nhạc nên tất cả chúng ta cần tôn trọng, gìn giữ và có những xu thế để phát huy hình thức hoạt động và sinh hoạt văn hóa truyền thống, vui chơi có ý nghĩa thiết thực và vai trò to lớn này .

TÀI LIỆU THAM KHẢO

[ 1 ] Đỗ Bằng Đoàn và Đỗ Trọng Huề ( 1995 ), Nước Ta Ca trù biên khảo, NXB Thành phố Hồ Chí Minh .
[ 2 ] Lê Mạnh Thát ( 2001 ), Lịch sử âm nhạc Nước Ta ( từ thời Hùng Vương đến thời Lý Nam Đế ), NXB Thành phố Hồ Chí Minh .
[ 3 ] Ngô Đức Thịnh ( chủ biên ) ( 2000 ), Văn hoá dân gian làng biển, NXB Văn hoá Dân tộc, Thành Phố Hà Nội .
[ 4 ] Ngô Đức Thịnh ( 2008 ), Về tín ngưỡng và liên hoan truyền thống, NXB Viện Văn hóa và Khoa học Xã hội, TP.HN .
[ 5 ] Nguyễn Phước Tương ( 2004 ), Hội An di sản văn hóa truyền thống quốc tế, NXB Văn nghệ, Tp. Hồ Chí Minh .
[ 6 ] Nguyễn Quang Thắng ( 2001 ), Quảng Nam quốc gia và nhân vật I và II, NXB Văn Hóa Thông Tin .
[ 7 ] Tài liệu tổng hợp những quan điểm tại buổi đàm đạo khoa học tại thành phố Hồ Chí Minh ( 1993 ), Thang âm điệu thức trong âm nhạc truyền thống cuội nguồn 1 số ít dân tộc bản địa miền Nam Nước Ta, NXB Viện Văn hóa Nghệ thuật, Tp. Hồ Chí Minh .
[ 8 ] Tô Vũ ( 2002 ), Âm nhạc Nước Ta truyền thống lịch sử và văn minh, Viện Âm nhạc, NXB TP. Hà Nội .
[ 9 ] Biên tập : Trần Văn An ( 2005 ), Di sản văn hóa truyền thống văn nghệ dân gian Hội An, Chịu nghĩa vụ và trách nhiệm xuất bản : Trung tâm Quản lý bảo tồn di tích lịch sử Hội An .
[ 10 ] Trương Đình Quang ( 2011 ), Hát Bả trạo – Hò đưa linh, NXB Văn hóa Dân tộc .
[ 11 ] Trương Đình Quang ( 2005 ), Men rượu Hồng Đào, NXB Thành Phố Đà Nẵng .
[ 12 ] Võ Văn Hòe, Hồ Tấn Tuấn, Lưu Anh Rô ( 2007 ), Văn hóa xứ Quảng một góc nhìn, NXB TP. Đà Nẵng .
Nguồn : Tạp chí Khoa học Xã hội, Nhân văn và Giáo dục đào tạo, Tập 6, số 4 ( năm nay ), 31-37

Thánh Địa Việt Nam Học
(https://nhacchuong.net)

Source: https://nhacchuong.net
Category: Bảng xếp hạng nhạc chuông